تفکیک موضوعی
بهرهگیري از آمار و اطلاعات در برنامهریزيها هنگامی میسر است که دادهها در یک نظام منظم و منطقی طبقهبندي شوند. این سامانه آمار و اطلاعات در 17 محور و 62 موضوع در سطح کل کشور، 31 استان و 429 شهرستان، 1242 شهر و 97538 آبادی از سال 1335 به بعد ارائه شده است.
در ادامه به اختصار توضيحاتي راجع به هر محور و موضوعات مرتبط و تعاريف و مفاهيم اساسي مورد استفاده در ذیل آنها، ارائه شده است.
- محور جغرافیا و محیط زیست: محیط زیست عبارت است از مجموعهای از عوامل فیزیکی خارجی و موجودات زنده که با هم در کنش هستند و بر رشد، نمو و رفتار موجودات تأثیر میگذارند. بنابراین محیط زیست چیزی فراتر از مجموعه عوامل طبیعی، زیستی و غیرزیستی بوده و تعامل میان انسان و طبیعت را نیز شامل میشود. آمار محیط زیست به گونهای بیانگر فعالیتهای انسان با توجه به واکنشهای میان فعالیتهای انسان و محیط زیست است. محدودهی آن از دسترسی به منابع طبیعی، انتشار آلایندهها در هوا، آب، خاک، شرایط آنها و جوامع زنده بر اساس محیطهای گوناگون تا پاسخهای اجتماعی برای جلوگیری از بدتر شدن یا بهبود کیفیت محیط زیست متغیر است. علاوه بر آن، دادههای مربوط به حوادث طبیعی که محیط زیست را تحت تأثیر قرار می دهند را نیز شامل میشود. اطلاعات آماری این محور شامل "سرزمین و آب و هوا" و "محیط زیست" است.
- محور جمعیت: اعضای تمام خانوارهای معمولی ساکن، مؤسسهای و گروهی که اقامتگاه معمولی آنان در زمان سرشماری در کشور معینی باشد "جمعیت کشور" را تشکیل میدهند. از این رو کادر سیاسی سفارتخانهها و اعضای هیئتهای سیاسی و همچنین مسافران خارجی هتلها و مسافرخانهها و ... جزء جامعه مورد سرشماری محسوب نمیشوند، اما ایرانیان عضو هیئتهای سیاسی و سفارتخانههای ایران در خارج از کشور و افراد خانوار آنان، جزء جامعه مورد سرشماری به حساب میآیند.
آمارهای ارائه شده در این قسمت شامل اطلاعات آماری در مورد جمعیت کشور مانند: سهم هر یک از گروههای سنی جمعیتی، رشد سالانه جمعیت، تراکم جمعیت، ساختار سنی و جنسی جمعیت، تابعیت و دین است. - محور خانوار: هر خانوار از چند نفر تشكيل ميشود كه با هم در يك اقامتگاه زندگي ميكنند، با يكديگر هم خرج هستند و معمولاً با هم غذا ميخورند. در مواردي خانوار معمولي ميتواند يك نفره باشد. خانوارها از جهت اندازه، ترکیب سنی، میزان دسترسی به امکانات و خدمات، چگونگی تملک وضعیت مسکن، وضع سواد و سطح تحصیلات اعضا، میزان اشتغال اعضا و سایر مشخصات متفاوت هستند و با توجه به این تفاوتها، شاخصهای مربوط به این محور در این سامانه ارائه شده است.
- محور مهاجرت و جابجایی جمعیت: امروزه با آسان شدن ابزار و شرایط سفر و ارتباطات، مهاجرت (داخلی و خارجی) بیش از هر زمانی آسانتر شده است، به نحوی که مهاجرت به تجربه یکباره و حتی چندباره زندگی بیشتر افراد تبدیل شده است. مهاجرت در هر شکل و با هر انگیزه و یا نتیجهای، تأثیرات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی گوناگونی را در سطوح محلی، منطقهای، ملی و بینالمللی به دنبال دارد، از این رو همواره از سوی دولتها به مثابه مسئلهای پیچیده نگریسته شده و در مدیریت و سیاستگذاری در کانون توجه قرار داشته است. عموماً ریشه و سرچشمه مسائل و مشکلاتی چــون توسعه شهرنشینی، ایجاد و گسترش سکونتگاههای غیررسمی، بزه و ناهنجاریهای شهری، نابرابریهای منطقهای، مشکلات گوناگون تراکم جمعیت در شهرها و حتی ناتوانی شهرها در ایجاد یک مدیریت و حکمروایی شایسته، به مهاجرت نسبت داده میشود. به همین دلیل بسیاری از دولتها، مسئولان و تصمیمگیران، مهاجرت را مسئلهای کلیدی در سیاستگذاری قلمداد نموده و به مثابه پایه اساسی ساماندهی امـور و به ویژه کاهش مشکلات شهری مینگرند. در این سامانه، اطلاعات جابهجایی جمعیت در درون مرزهای سیاسی داخلی و سرزمینی در نظر گرفته شده است. مهاجرتهای داخلی تغییری در تعداد جمعیت کشور ایجاد نمیکنند و تنها وزن جمعیتی مناطق مختلف را تغییر میدهند. مگر آنکه جابهجایی محل سکونت به افزایش یا کاهش سطح باروری و مرگ ومیر مهاجران منجر شود و از این طریق بر میزان رشد جمعیت تأثیر گذارند.
آمارهای ارائه شده در این سامانه شامل اطلاعات آماری در مورد میزان مهاجرت افراد بررسی شده در سرشماری ها مانند: تعداد مهاجران وارد شده برحسب جنس و سن، میزان مهاجران وارد شده برحسب محل اقامت قبلی، تعداد مهاجران برحسب علت مهاجرت، مهاجران طول عمر و... است. - محور رویدادهای حیاتی (ولادت، فوت، ازدواج، طلاق): آمار حیاتی عبارت است از مجموعه آمارهای مربوط به رویدادهای حیاتی در طول عمر یک فرد و همچنین ویژگیهای مرتبط خود آن رویدادها و خود آن فرد و افراد مرتبط با او. آمار حیاتی اطلاعاتی حساس و حیاتی درباره جمعیت یک کشور فراهم میآورد که برای تعیین هدفها و ارزیابی برنامههای اجتماعی و اقتصادی ضروری هستند. در این سامانه آمارهای مرتبط با باروری، تجدید نسل، گروه سنی مادران در زمان تولد فرزند، مرگ و میر، علل مرگ و میر، دوام ازدواج، گروه سنی همسران در زمان ازدواج، طلاق و ... قابل ارائه است.
- محور وضع زناشویی: وضع زناشویی افراد به قوانین یا سنتهای ازدواج در یک کشور بستگی دارد. در کشور ما دستهبندیهای زیر برای وضعیت زناشویی افراد جامعه مرسوم است: دارای همسر، طلاق گرفته که دوباره ازدواج نکرده است، بیوه که دوباره ازدواج نکرده است و هرگز ازدواج نکرده است. این بخش از سامانه شامل وضع تأهل جمعیت، عمومیت ازدواج، پیشرسی ازدواج، تجرد قطعی، وضع زناشویی و فعالیت، وضع زناشویی و وضع سواد و ... میباشد.
- محور ویژگیهای اقتصادی: بررسی ویژگیهای اقتصادی کشور، علاوه بر تعیین جایگاه کشور در میان اقتصادهای مختلف، امکان بررسی سیاستهای اتخاذ شده و پیشرفتهای حاصل شده ناشی از این سیاستها را نیز مهیا میسازد. در این سامانه اطلاعات مرتبط با ویژگیهای اقتصادی کشور در 10 موضوع کلی با عناوین فعالیت اقتصادی، هزینه و درآمد، حساب ملی، بازارهای مالی، بودجه دولت، شاخصهای قیمت، "اقتصاد کشاورزی، جنگلداری و شیلات"، معدن، صنعت و بازرگانی ارائه شده است.
- محور انرژی: انرژی به عنوان یکی از مهمترین نهادههای تولید و همچنین به عنوان یکی از اقلام مهم سبد مصرفی خانوارها از جایگاه خاصی برخوردار است. وجود منابع و ذخایر عظیم انرژی در ایران، کشور را به یکی از بزرگترین و مهمترین کشورهای دارای منابع انرژی دنیا بدل کرده است. اتکای اقتصاد ایران به درآمدهای نفتی، محدودیت منابع انرژی تجدیدناپذیر، افزایش روزافزون تقاضای انرژی، الگوی ناصحیح مصرف، نبود سیستم بازیافت انرژی، افزایش آلودگی زیست محیطی و غیره از جمله عواملی است که توجه به این مقوله را ضروری میکند. اطلاعات آماري سامانه در این محور شامل چهار قسمت با عناوین آب، برق، نفت و گاز است.
- محور حمل و نقل، ساختمان و مسکن: ارتباط عمیق حمل و نقل با زندگی روزمره مردم از نقطهنظر دسترسی به خدمات و رفاه اجتماعی و نقش اساسی آن در ارتقاء سطح زندگی مردم، بیانگر نقش و اهمیت حملو نقل میباشد و یکی از اجزاء مهم اقتصاد ملی محسوب میشود. همچنین محور ساختمان و مسکن نیز از جمله مقولههایی است که پرداختن به آن ضرورت دارد چرا که پس از خوراک و پوشاک، مسکن سومین نیاز افراد جامعه است و در مرحله پاسخگویی به نیازهای اساسی جامعه، مهم ترین آنها به حساب میآید. بهعلاوه مسکن، ارتباط مستقیمی با درجه توان مالی و درآمد مردم و تأثیر مستقیمی بر رفاه مردم دارد. بنابراین شاخصهای مربوط به بخش ساختمان و مسکن شاید مهمترین و کلیدیترین ابزار در برنامهریزیهای مرتبط باشند. آمارهای ارائه شده در این محور در مورد فعالیتهای مربوط به حمل و نقل زمینی، دریایی و هوایی، انبارداری، پست و مخابرات، ساخت و ساز بناهای مسکونی و غیرمسکونی و موجودی بناهای مسکونی، تسهیلات و امکانات واحدهای مسکونی، قدمت واحدهای مسکونی، نوع اسکلت بنا و ... میباشد.